Powstanie wybuchło w styczniu 1863 r., doprowadziły do niego środowiska „czerwonych”, chcące pełnej niepodległości, a także przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów. Walki powstańcze miały charakter partyzancki, przede wszystkim z powodu niewystarczającego uzbrojenia polskich oddziałów i ogromnej przewagi Rosjan.

Objęcie władzy dyktatorskiej przez Romualda Traugutta w październiku 1863 r. podtrzymało walkę i nadało jej dynamiczniejszy charakter, ale nie mogło zmienić ostatecznego końca tego narodowego zrywu. W czasie trwania walk stoczono około 1200 bitew i potyczek, a przez szeregi powstańcze przewinęło się według różnych źródeł od 50 do nawet 200 tys. ludzi, z czego około 20 tys. zginęło. Powstania nie poparli chłopi, którzy otrzymawszy ziemię od cara, nie mając w pełni wykształconej świadomości narodowej w większości nie przystąpili do walk. Choć oczywiście były w tej sprawie wyjątki. Oddziały powstańcze walczyły również na terenie Litwy i Ukrainy. Aresztowanie Romualda Traugutta w kwietniu 1864, a następnie jego powieszenie w sierpniu tego roku symbolicznie zamknęło powstanie. Do wiosny 1865 r. na Podlasiu trwał oddział księdza Stanisława Brzózki, on sam został ujęty i powieszony w Sokołowie Podlaskim. Po upadku powstania Rosja rozpoczęła falę represji wobec uczestników powstania jak i całej polskiej ludności zmieniając m.in. nazwę państwa z Królestwa Polskiego na Kraj Nadwiślański.

W Zespole Szkół Centrum Kształcenia Zawodowego Grubnie można zobaczyć wystawę poświęconą 160 rocznicy wybuchu powstania styczniowego. Oglądający wystawę uczniowie zapoznawali się z powstaniem gównie przez przez pryzmat malarstwa historycznego poświęconego tej tematyce. Główny trzon wystawy stanowi cykl obrazów pt. „Polonia” Artura Grottgera. Pierwszy z nich opowiada o „Brance” czyli poborze do rosyjskiej armii, który zarządził Aleksander Wielopolski. Jest też obraz „Kucie kos” przedstawiający kuźnię, w której powstańcy przekuwali kosy by z narzędzia rolniczego stały się białą bronią. Smutno korespondują z obrazem zamieszczone obok słowa wiersza Wincentego Pola „Obok orła znak Pogoni poszli nasi w bój bez broni”. Kolejne dzieła pt. „Obrona dworu” czy „Po odejściu wroga” przedstawiają walkę o szlachecki dwór i postępowanie wobec jego obrońców przez Rosjan. Również dzieła „Bitwa” czy „Na pobojowisku” ukazują powstańcze walki i dramat kobiet przybyłych by pochować poległych, których ciała zostały obdarte częściowo z ubrań najprawdopodobniej przez biednych, zmanipulowanych przez Rosjan i nierozumiejących celu powstańczej walki chłopów. O kontakcie chłopów z powstańcami opowiada również obraz Maksymiliana Gierymskiego pt. „Patrol powstańczy”, na którym widać zagubiony powstańczy oddziałek próbujący uzyskać informację od przechodzącego włościanina. Uczniowie oglądający wystawę i przysłuchujący się narracji o samym powstaniu mogli także obejrzeć pieczęć Rządu Narodowego na którym tkwiły obok siebie orzeł, litewska Pogoń i archanioł Michał symbol Rusi rozumianej tu jako Ukraina. Tym sposobem powstańcze władze nawiązywały do ugody w Hadziaczu z Kozakami w 1658 r., i idei Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Przechodząc do kolejnych plansz uczniowie zobaczyli m.in. obrazy Aleksandra Sochaczewskiego ( który został skazany na 20 lat zesłania Syberię) pt. „Pożegnanie Europy” i „Wieczór - zakładanie kajdan” dzięki, którym mogli zobaczyć represje jakie dotknęły Polaków po upadku powstania.

Na końcu wystawy zwiedzający zobaczyli jedyne zdjęcia umieszczone na tej wystawie, a przedstawiające żyjących jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym powstańców, którzy cieszyli się olbrzymim szacunkiem i uznaniem społecznym, którym marszałek Piłsudski nadał odznaczenia państwowe i prawo do noszenia mundurów Wojska Polskiego.

Materiał: Piotr Sołtysiak